Pyotr Pavloviç Yerşov

(1815-1869)

QOZBEL AT

(Tərcümə edəni Mirmehdi Seyidzadə)

BİRİNCİ HİSSƏ

"Başlanır nağılımız"

Meşələrin, düzlərin,

Dağların, dənizlərin

Arxasında bir kənddə,

Yerdə bir məmləkətdə

Qoca kəndli yaşardı,

Onun üç oğlu vardı.

Böyüyü dərrakəli,

Ortancıl yarım dəli,

Kiçiyisə axmaqdı,

Onun işi lap ağdı.

Qardaşlar əkin əkir,

Paytaxta tərəf çəkir,

Satırdı məhsulunu,

Nəqd alırdı pulunu.

Heybə dolu, üç qardaş

Dönürdü evə birbaş.

Paytaxt yaxındı, hər gün

Getmək olurdu mümkün.

Günlər keçdi, bir səhər

Kəndlilər hiss etdilər

Kimsə gəlib gizlicə

Taxılı əzir gecə.

Ömründə belə kədər

Görməmişdi kəndlilər.

Oğrunu tapsın deyə

Durdular düşünməyə.

Çox düşünüb qardaşlar

Verdi belə bir qərar:

Gecə güdüb oğrunu

Xəlvət tutsunlar onu.

Elə ki, qaraldı qaş,

Geyindi böyük qardaş.

Baltanı alıb ələ

Yollandı birbaş çölə.

Qaranlıqlaşdı hər yan,

Bizim kəndli qorxudan

Döndü əsən yarpağa,

Qaçdı girdi çardağa.

Səhər açılan zaman,

Çardaqdan çıxıb oğlan

Özünü bərk islatdı.

Qapını taqqıldatdı,

Dedi: "Ey yuxucullar!

Qalxın böyük əngəl var.

Yağışın altında mən

İslanmışam sübhəcən".

Qapını açıb dərhal

Ona verdilər sual:

"Gözətçilik edərkən

Nə gördün bu gecə sən?"

Gözətçi tənbəl-tənbəl

Dua oxuyub əvvəl

Sağa, sola əydi baş,

Öskürdü, yavaş-yavaş

Dedi: "Bütün gecəni

Yuxu tutmayıb məni.

Ay qardaşlar, baxtımdan

Qopdu qorxunc bir tufan.

Yağışın şiddətindən

Əldən-dildən düşdüm mən.

Ancaq yoxdur bir zərər,

Yaxşıdır bütün işlər".

Ata tərif eylədi

Daniloya söylədi:

"Oğlum, mətinsən, mətin!

Çox böyükdür xidmətin.

Sən yaman qoçaq oldun,

Eldə üzü ağ oldun".

Üfüq qaralan zaman

Qalxdı ortancıl oğlan.

Baltanı alıb ələ,

Üz qoydu birbaş çölə.

Gecə soyuq düşdü bərk.

Gördü qalsa sübhədək

Donacaq. Kəndli çaşdı,

Çöldə durmayıb qaçdı.

Çəpəri edib dalda, -

Olduqca ağır halda

Orda açdı səhəri...

Lap erkən pillələri

Qalxıb tez-tez yuxarı

О döydü qapıları.

Dedi: "Ey yuxucullar!

Qalxın böyük əngəl var.

Qapını açın tezcə

Donmuşam mən bu gecə"

Açıb qapını dərhal

Verdi qardaşlar sual:

"Qarovulda gecə sən

söylə bir nə görmüsən?"

Dua oxuyub əvvəl,

Növbətçi tənbəl-tənbəl

Sağa, sola baş əyib

Sonra da yavaş-yavaş

Dedi: "Bütün gecəni

Soyuq çaşdırıb məni.

Bir baxın məndə baxta –

Gecə düşdü bərk şaxta.

Ancaq yoxdur bir zərər,

Yaxşıdır bütün işlər".

Atası dedi: "Paho!

Qoçaqsanmış Qavrilo!.."

Növbə çatdı bu gecə

Kiçik oğlana - gicə,

İvan bunu qanmadı,

Sobadan qımıldanmadı.

Nəğmə oxuyub tez-tez

Deyirdi: "Ay qaragöz..."

Qardaşlar ha üz vurdu,

Oğlan dirənib durdu.

Çox bağırdılar ancaq

Sözə baxmadı sarsaq.

Axır atası gəldi,

Ona tərəf yönəldi,

Dedi: "Başa düş, başa,

Növbən çatıb, Vanyuşa!

Qoru, taxılı saxla,

Verərəm sənə paxla, *

Noxud, rəngbərəng şəkil,

Bəzəkli, qəşəng şəkil".

Vanya sobadan endi,

Paltarını geyindi.

Çörək götürüb yola,

Üz qoydu qarovula.

Gecə ay çıxan zaman

Gəzdi tarlanı İvan.

Baxdı bir sağa, sola,

Daldalandı bir kola

Sonra ulduz sayaraq,

Çeynəyib yedi qazmaq.

Bir at kişnədi birdən...

Növbətçi qalxdı yerdən,

Əlcəyinin altından

Baxıb gördü bir madyan.

Madyan qar kimi ağdı,

Qızıl yalı parlaqdı.

İvan dedi: "Budur, bu,

Bizim yaramaz oğru!...

Çox mənim zarafatdan

Xoşum gəlməz, bir dayan.

Ay çəyirtkə, əlimdən

Çıxıb qaça bilməzsən!"

Madyana çatıb İvan

Yapışdı quyruğundan,

Mindi belinə qoçaq,

Yönü arxaya ancaq.

Madyan çıxdı özündən,

Od parladı gözündən.

Qıvrıldı ilan kimi,

Açıldı kaman kimi,

O, bir ox sürətilə

Qaçdı var qüvvətilə.

Keçdi çöldən, çəməndən,

Sıx meşədən, düzəndən.

Yüksək dağlardan aşdı,

İldırım kimi qaçdı.

Vurnuxdu dörd bir yana,

Qalib gəlsin İvana.

İvan sadə deyildi,

Duyub kələyi bildi, -

Bərk tutdu quyruğundan.

Axır yoruldu madyan.

Dedi: "Ivan, məni sən

Minmisən, sahibimsən.

Yer ver, bir az dincəlim,

Yemlənim, cana gəlim.

Sonra burax, üç səhər

Oylağım olsun düzlər.

Üç gün tamam olunca,

Səninçün bir cüt dayça

Doğaram, indiyədək

Yer üzündə olar tək.

Sonra doğaram bir at.

Onu görən qalar mat.

Boyca kiçik olar çox,

Yerişdə sürətli ox.

Özü qozbel, sarışın,

Qulaqları bir arşın.

О bir cüt dayçanı sən

Bax, sata da bilərsən.

Ancaq bu ata əgər

Versələr papaq, kəmər,

Aldanıb başdan getmə

Heç şeylə əvəz etmə.

Çünki yerin altında,

Göylərin üst qatında

Olar bu at yoldaşın,

Əziz dostun, sirdaşın.

İsidər səni qışda,

Qarda, güclü yağışda.

Yay vaxtı sərinlədi.

Acımış olsan əgər,

Çörəyə edər qonaq,

Susasan, verər qaymaq.

Mənsə gedirəm yenə,

Güc yığmaqçın çəmənə".

Bu xoş gəldi İvana.

О söylədi madyana:

"Get qal tövlədə rahat,

аrpа-saman yeyib уat".

Madyanı yemləyərək,

Qapını bağladı bərk,

Nəğmə oxudu şən-şən.

"İgid gəlir döyüşdən".

Komaya çatıb İvan

Tutdu dəmir halqadan:

Döydü qapını sarsaq.

Saldı bir taraq-taraq.

Çaxnaşdı bütün bazar,

Elə bil ki, yanğın var.

Qardaşlar taxt üstündən

Enib soruşdu: "Kimsən,

Belə qapı döyürsən?"

Gic dedi: "İvanam mən!"

Açıb dərhal qapını

Söydü qardaşlar onu.

Söylədi: "Nə cürətlə

Qorxutdun bizi belə?!"

Əynindən arxalığı,

Ayağından çarığı

Soyunub çıxartmadan

Dırmaşdı sobaya İvan.

Nəfəs aldı dərindən,

Gecəki işlərindən

Danışıb dedi ki:

"Mən göz yummayıb sübhəcən

Baxdım ay işığına,

Göyün yaraşığına.

Saydım şən ulduzları

Olunca gecə yarı.

Bir də gördüm qarşıdan

Çıxdı yöndəmsiz şeytan.

Onun məşəl tək gözü,

Pişiyə bənzər üzü,

Bığı, saqqalı vardı,

Ağzından od yağardı...

Qalxıb göyə hoppandı,

Tarlamıza uzandı,

Zəmidə əzib dəni,

Şeytan görmədi məni.

Zarafatla yox aram,

Yeriyib aram-aram,

Birdən yanaşdım ona,

Tez atıldım boynuna.

Çapdı о sağa, sola,

Başım sındı az qala...

Ancaq mən qoçaq çıxdım,

Şeytanı bərk-bərk sıxdım,

Əldən düşdü hiyləgər.

Dedi: "Bir xahişim var:

Öldürmə məni burax.

Qəlbdən and içirəm bax,

Verrəm hiyləyə ara,

Bir il xristianlara

Yaxın düşmərəm inan".

Bu sözləri şeytandan

Eşidib doğru sandım,

Kor şeytana inandım".

Bitirdi sözlərini,

Əsnədi, gözlərini

Yumaraq yatdı sarsaq

Hirsləndisə də ancaq

Qardaşlar elə güldü,

Üçqat olub büküldü.

Az yox imiş canında,

Gülməkdən qocanın da

Lap gözləri yaşardı.

Hərçənd günahı vardı

Qocalarçün gülüşün,

Belə bir yüngül işin.

Nə isə о gecədən

Çoxmu, azmı keçdi, mən

Bunu bilmirəm düzü,

Qoy uzatmayaq sözü.

Keçib bir ya iki il

Bu çox da vacib deyil.

Qulaq asın, ay uşaq,

Biz nağılı danışaq.

Deyirlər ki, bir dəfə

Bayramda baxıb kefə

Bərk sərxoşdu Danilo.

Balağana girdi o,

Gördü bir cüt gözəl at

Ağlı çaşıb, qaldı mat.

Lap misilsiz atlardı,

Qızıl yalları vardı.

Onların yanındaca

Dayanmışdı bir dayça,

Gülməli bir oyuncaq.

Boyu bir qarış ancaq,

Qulaqları bir arşın,

Özü qozbel, sarışın.

Bunu görüb Danilo

Düşünüb dedi: "Paho!

Bax indi bildim ki, mən

Gic burda yatır nədən.

Gör nə gizlədib bizdən!..

Danilo bu möcüzdən

Ayılıb evə qaçdı,

Gicin sirrini açdı.

Qavriloya dedi: "Bax,

Bir cüt at tapıb sarsaq,

Qızıldan yalları var...

Olmaz heç belə atlar".

Daban alıb var güclə

Qaçdı qardaşlar çölə.

Başaçıq, ayaqyalın

Üzərində kolların

Büdrəyib şıllaq atdı,

Gəlib tövləyə çatdı.

Maraqla iki qardaş

Tövləyə girdi birbaş.

Gördü atlar yem yeyir,

Xoruldayır, kişnəyir.

Yaqut gözləri yanır,

Quyruğu dalğalanır.

Hörülüb qızıl yalı,

Parlayır almaz nalı.

İnci dırnağı vardır,

Şaha layiq atlardır.

Qardaşlar baxdı, baxdı,

Ağzının suyu axdı.

Böyüyü dedi: "Hardan

Tapıb bunları İvan?"

Ortancıl dedi ki, "Sən

Hələ eşitməmisən –

El içində məsəl var:

Xəzinəni gic tapar.

Kəsilsən də yeddi qat

Sən tapmazsan bir manat.

Bilirsən nə var, qardaş,

Atları çəkək birbaş

Gəl paytaxta, bazara

Satıb biz boyarlara,

Pulları gələn həftə

Bölüşüb olaq kefdə.

Yeyək, içək orda biz

Qoy xoş keçsin günümüz.

Ay canım, sən kefə bax!

Xeyir görməsin axmaq.

Onun nə xəbəri var,

Harda qonaqdır atlar.

Duyub işi bilməz o,

Ver əlini, Qavrilo!"

Qardaşlar razılaşdı,

Sevinci aşdı-daşdı.

Bitən kimi sözləri,

Döndülər evə geri.

Yol uzunu gedərkən

Danışırdılar kefdən,

Qəribə bir heyvandan,

Atdan, о yan-bu yandan.

Günlər bir-bir ötüşdü,

Həftə başa yetişdi.

Yığışdı iki qardaş

Paytaxta getsin birbaş.

Atları satsın deyə.

Həm də dəyib körpüyə,

Öyrənsinlər bir nə var:

Gəmilərlə almanlar

Gəlibmi alsın katan?

Ya gəlibmi çar Saltan

Hökm eyləsin hər yana,

Döndərsin müsəlmana

Bütün xristianları.

Incitsin insanları...

Baş əyib ikonlara,

Atadan xeyir-dua

Alıb qardaşlar səssiz

Atları götürüb düz

Yollandılar şəhərə.

Gecə çökdü hər yerə.

Getdi yatmağa İvan

О çöldən ötən zaman

Çörək gəvələyirdi.

Həm də mahnı deyirdi.

Şirin nəğmə dilində.

Budur əli belində

Bənzəyir İvan pana,

О girdi balağana.

Gördü durur hər nə var,

Yox olub amma atlar.

Qozbel, kiçik oyuncaq

Dayça qalıbdır ancaq...

Sahibini at görcək

Oldu yaman sevincək.

Şəklədi qulağını,

Oynatdı ayağını.

Qaraldı gicin qanı.

Dolandı balağanı,

Yaşla doldu gözləri,

Söylədi bu sözləri:

"Qızıl yallı atlarım,

Qonur xallı atlarım,

Mən ki, sizi oxşadım!

Sevginizlə yaşadım!

Sizi hansı kor şeytan

Oğurlamışdır burdan?

О iti ilan vursun,

Görüm əli qurusun.

Onun qiyamət günü

Alov tutsun üstünü.

Aman, xallı atlarım!

Qızıl yallı atlarım!"

Kişnəyib dedi dayça:

"İvan, qəm yemə bunca!

Dərdin böyüksə də, mən

Qurtarram səni qəmdən.

Şeytana atma böhtan.

Gözəl atları burdan

Aparıbdır о harın,

Yaramaz qardaşların.

Burax dərdi, qüssəni,

Qəmli görməyim səni.

Durma, belimə tullan!

Yəhərdə möhkəm dayan.

Baxma! Kiçiyəm bir az,

Mənə heç quş da çatmaz".

Mindi dayçaya oğlan,

Tutdu qulaqlarından.

At dörd tərəfə baxdı.

Pəncəsi üstə qalxdı.

Sıçradı dərhal yerdən,

Ox kimi uçdu birdən.

Qaçanda ayağından

Qalxdı göyə toz-duman.

Qozbel bir an içində,

Toz və duman içində

Uzun yolları keçdi.

Oğrulara yetişdi.

Görüb qardaşlar onu,

Qaşıdı öz boynunu.

Onlar qorxudan çaşdı.

Oğrulara yanaşdı,

İvan dedi: "Qardaşlar!

Sizdə əyrilik də var?

Utanın! Ağlım sizdən

Az olsa da, düzəm mən".

Böyük qardaş qorxudan

Dedi ona: "Qardaşcan!

Bunu nəzərə al sən,

Yavan çörək yeməkdən

Qarnımız şişib bizim.

Bilirsən ki, əzizim,

На buğda əksək, acıq,

Bir çörəyə möhtacıq.

Tövcüdən gəlib cana

Düşmüşük həyəcana.

Axır Qavriloyla mən

Düşündük ki, bu dərddən

Qurtara bilək necə.

Qərara aldıq, gecə

Bazara çəkib birbaş

Atları sataq, qardaş,

Mincə manat pul alaq.

Qəşəng qırmızı papaq,

Bir dəst təzəcə paltar,

Bir çəkmə, bir də şalvar

Alıb sənə gətirək,

Özün bilirsən gərək

Atan da xoş gün görsün,

Rahatca ömür sürsün.

Yazıq işdən qalıbdır,

Yamanca qocalıbdır.

Sən ağıllı oğlansan,

Hər bir şeyi qanansan".

Razılaşıb əlbəəl

Ivan dedi: "Çox gözəl,

Yalı qızıl atları

Satın, məni də barı

Şəhərə aparın siz".

Qardaşları çarəsiz

Bu işdən keçmədi vaz.

Çünki başqa cür olmaz...

Qaranlıq atdı pəncə,

Gəldi soyuq bir gecə.

Yolda azmasın deyə

Onlar gecələməyə

Bir yer seçib dayandı.

Budur atlar bağlandı...

Sonra məclis qurdular,

Yeyib bir az vurdular.

Düşündülər: gün gələr,

Görək kim üstün gələr.

Danilo düzənlərdə,

Xeyli uzaq bir yerdə

Parlayan işıq gördü,

О, göz vurub öskürdü.

Boynunu qaşıyaraq

Qavriloya dedi: "Bax,

Çöküb gecə qaranlıq.

Ay da çıxmır bir anlıq

Açılsın ürəyimiz.

Yaman darıxırıq biz...

Sonra dedi: bir dayan

İşıqdır, о parlayan?

Hə, hə özüdür ki, var.

Ocaq qursaq, qardaşlar,

Gözəl olar!... Mənə bax,

Vanyuşa, dur qaç, qoçaq!

Özünü ora yetir.

Ocaqdan bir od gətir.

Bilirsən ki, qardaşım,

Yoxumdur çaxmaq daşım".

Qəlbindəsə dedi: "Sən

Görüm sağ dönməyəsən".

Qavrilo dedi: "Orda

Rast gələsən bir qurda!

Səni tutsun qaçaqlar,

Qəlbinə çəksin dağlar".

Qorxu bilmədi sarsaq,

At belinə qalxaraq,

Dayçanı məhmizlədi,

Yanan odu izlədi.

Bir dəfə bağırınca,

Yel kimi uçdu dayça,

Qalmadı izi, tozu...

Qavrilo dedi: "Bizi

Xaç saxlasın bəladan!

Bu, cindir minib İvan".

At getdikcə yüyürdü,

Gic odu aydın gördü,

Gəldi çatdı bir düzə.

Gecə dönüb gündüzə,

İşıqlanmışdı hər yan,

Vanyuşa heyran-heyran

Dedi: "Nə istisi var,

Nə odun tüstüsü var,

Bəs işıq gəlir hardan?

Möcüz yaradıb şeytan.

İşıq verir beş papaq,

Odda isti yox ancaq".

At dedi: "Əlbəttə, sən

Bunu möcüz bilərsən.

Simurqun lələyindən

İşıqlanıb çöl, çəmən.

Bax edirəm xəbərdar:

Lələyin xatası var.

Onu götürsən əgər,

Çəkərsən böyük zərər".

Gic düşündü: "Nə desən

Vaz keçmərəm lələkdən".

Alıb lələyi sarsaq

Əsgiyə sarıyaraq

Papağında gizlədi.

Dayçanı məhmizlədi,

O, burdan geri döndü.

Qavriloyla, Danilo

Soruşdu: "Nə gördün sən?"

İvan dedi: "Çatıb mən

Gördüm bir kötük yanır,

Çəmənlər işıqlanır.

At oda tərəf döndü,

Odlanan kötük söndü.

На püflədim yanmadı,

Od dil-ağız qanmadı".

Bir an yatmadı gecə,

Güldü qardaşlar gicə.

Ayağını uzatdı,

İvan sübhəcən yatdı.

Atları sürüb səhər

Paytaxta yetişdilər.

At satılan meydanda

Dayandılar bir yanda.

Paytaxtda vardı adət.

Darğa verməsə rüsxət

Alış-veriş olmazdı,

Heç bir kəs mal almazdı.

Az qalmışdı nahara,

Darğa gəldi bazara,

Başında xəzdən papaq,

Çəkməsi vardı parlaq.

Yanında yüz nökəri.

Səs bürüdü hər yeri...

Uzun bığlı, saçı gur

Bir carçı qızıl şeypur

Çalıb bağırdı bar-bar:

"Vaxtdır, açılsın bazar!

Sövdəgərlər, mal satın!

İpək satın, şal satın.

Baxıb nəzarətçilər,

Yetirsin işə nəzər.

Olmasın bir dalaşma,

Bir basırıq, çaxnaşma,

Xalqı aldatmasınlar,

Çürük mal satmasınlar!"

Açılınca dükanlar

Tacir xristianlar

Bağırdılar: "Müştəri!

Hər cür mal var, gəl bəri".

Budur qızışıb bazar

Hər tacir, hər sövdəgar

Satdı ipək, satdı bez.

Pulları sayıb tez-tez

Aldı müştərilərdən.

Nəzarətçiyə hərdən

Göz vurar alverçilər,

Sövdəgarlar, çərçilər.

Bu zaman birdən-birə

At, mal satılan yerə

Bir dəstə nökər gəlib,

Gördü səs-küy yüksəlib.

Gülən kim, bağıran kim.

Dostunu çağıran kim.

Burda var bir basabas,

Yol açıb keçmək olmaz.

Darğa düşdü heyrətə,

Dedi: "Bu cəmaətə

Nə olub şəndir belə?"

Əmr elədi: "Tezliklə

Yol açın, görüm nə var".

Nökərlər bağırdılar:

"Ayaqyalın şeytanlar!

Gönü qalın şeytanlar!

Durmayın burda çin-çin,

Dağılın, yoldan keçin?"

Uzun bığlı, uzunsaç

Atlılar əldə qırmac

Qovdu bu izdihamı,

Qaçdı qorxudan hamı.

Gördü bığlı atlılar

Meydanda iki at var,

Tərlan baxışlı, xoşrəng.

Qızıl yalları qəşəng

Hörülüb halqa-halqa;

Quyruğu dalğa-dalğa.

Uzun zaman boynunu –

Darğa qaşıdı, onu

Sardı böyük bir heyrət...

Dedi: "Bir görün, qüdrət

Yaradıb necə möcüz,

Ağıl lap qalır aciz".

Sonra verdi o, fərman:

Mən dönüncə saraydan

Bu atları heç bir kəs

Bazarda ala bilməz!

Gedim gördüklərimdən

Söhbət açım çara mən.

Darğa yola düzəldi.

Çarın qəsrinə gəldi.

Baş əyib çara darğa,

Üz sürtərək torpağa

Söylədi ki: "Ata çar!

Kərəm eylə, ərzim var".

Çar dedi: "Danış, ancaq

Nitqin qısa olsun, bax!"

Darğa dedi: "Hökmüdar,

Ərzim lap gödək olar!

İllərdir sədaqətlə,

Çox böyük ləyaqətlə

Darğayam bu şəhərdə,

Adım gəzir dillərdə.

Nöqsanım olmayıb heç"...

- Yaxşı, mətləb üstə keç!

"Atlılarla bu gün mən

Meydana getdim, birdən

Gördüm düşüb basabas,

İynə atsan tapılmaz.

Dərhal verdim bir fərman:

Qovulsun hamı ordan!

Xalq qovuldu, böyük çar!

Gördüm bir cüt köhlən var,

Pəh-pəh necə xoşrəngdir.

Maral kimi qəşəngdir...

Yalları halqa-halqa,

Quyruğu dalğa-dalğa.

Nalı parlaq incidir,

Hər qəlbin sevincidir".

Davam etməyib bir an

Qalxıb dedi hökmüran:

"Gedək atları görək!

Bəlkə ələ keçirək".

Taxtından yerə endi,

Tez yuyunub bəzəndi,

Əmr etdi, minik gəldi.

Dərhal yola düzəldi.

Arxasmda atlılar,

Meydançaya gəldi çar.

Çatan kimi meydana,

Baş əydi hamı ona.

Padişah yerə endi,

Atlara tərəf döndü,

Bir keçib sağ yanından,

Bir də keçdi solundan.

Atları tumarladı,

Yalını hamarladı.

Dindirdi çox şəfqətlə,

Baxdı, baxdı diqqətlə,

Soruşdu vüqarla çar:

"Kimindir bu dayçalar?"

Əlləri belində yan,

Çıxıb ortaya İvan,

Adlı-sanlı pan kimi,

Dedi: "Mənəm sahibi

Qonur xallı atların.

İpək yallı atların".

Çar söylədi: "Sat alım!"

"Satlıq deyildir malım, dəyişirəm mən ancaq".

"Nəylə?" iki beş papaq

Gümüş versən, çar, əgər,

Bu sövdəmiz düzələr".

"Demək on papaq gümüş,

İstədiyin bu imiş!"

Əmr elədi hökmüdar,

Atları apardılar.

Çar səxavət göstərdi,

Beş manat artıq verdi.

Gəldi on qoçaq mehtər,

Əynində geyimi zər,

Belində güllü qurşaq,

Əlində meşin şallaq.

Atları aparanda

Yüyənini bir anda

Qırıb köhlənlər qaçdı;

Sahibinə yanaşdı.

Çar geri döndü birbaş,

İvana dedi: "Qardaş!

Hürkür bizdən bu atlar.

Yalnız bircə əlac var:

Sarayına gedib sən,

Orda xidmət edəsən.

Bax, olsan mənə mehtər

Geyinərsən zər-zivər.

Yeyib, içib gəzərsən,

Yağda, balda üzərsən.

Olub külli-ixtiyar,

Yaşayarsan bəxtiyar.

Çarın sözü, sözdür, bil!

Razısanmı?" "Bəd deyil,

-Düşünüb dedi Ivan,

-Sarayda mən hər zaman

Üzərəm balda, yağda.

Ollam kefdə, damağda.

Xidmət eyləyib çara

Geyinərəm zər-xara.

Demək çıxıb bostandan,

Çara oldum komandan.

Çox gözəl, razıyam, çar!

Ancaq bircə şərtim var:

Nə qədər yatsam əgər

Danışmasın nökərlər.

Yuxuculam əzəldən,

Belə yaranmışam mən!"

Sürüb atları İvan,

Dərhal çıxdı meydandan.

Yolda nəğmə deyirdi,

Əlini yelləyirdi.

Atlar coşub nəğmədən

Oynayırdı gedərkən.

Qozbel at bu avazla,

Elə süzürdü nazla

-Kim baxırdı kənardan

Olurdu ona heyran.

Pullanıb iki qardaş

Kəndə döndülər birbaş.

Hərə bir qız bəyəndi,

Pulu böldü, evləndi.

Salıb İvanı yada,

Ömür sürdü obada.

Onlar qalsın, ay uşaq,

Biz nağılı danışaq:

Qoy hər bir xristian

Əylənsin, bilsin, İvan

Olanda çara nökər

Gördü nə böyük işlər,

Simurqu necə tutdu,

Gündüz, ya gecə tutdu.

Şahzadə qızı hardan

Qaçırtdı qoçaq İvan

Üzükçün necə getdi,

Necə elçilik etdi.

Balinanı bəladan

Gün kəndində qəhrəman

Necə qurtara bildi,

Bu asan iş deyildi.

O, necə dönüb geri –

Qərq olmuş gəmiləri

Çıxartdı okeandan.

Necə oldu ki, İvan

Qaynar qazana düşdü.

Nə yandı, nə də bişdi,

Oldu bir göyçək oğlan,

Gül oğlan, çiçək oğlan.

Qoy bilsin oxucular

-İvan necə oldu çar.

İKİNCİ HİSSƏ

"Nağıl tez deyər insan,

İş görməksə deyil asan ".

Başlayım nağılı mən,

Danışım hər tərəfdən.

Deyim dəcəl İvandan,

Söyləyim boz madyandan.

Dəryada oğlaq gördüm,

Meşəlikdə dağ gördüm.

Budur bax açıb qanad

Uçdu günəşə bir at.

Göylərin üst qatında,

Ayağının altında

Durab böyük bir meşə,

Bulud süzür həmişə,

Çaxır orda ildırım,

Gurlayır guram-gurum.

Dostlar, sizə bəllidir.

Bu bir qərəvəllidir.

Nağıl durur qabaqda,

Okeanda var ada.

Söyləyir nağılçılar,

Adada bir meşə var.

Meşədə Şahzadə qız

Yatır məzarda yalqız.

Orda bülbül fit çalır,

Heyvan səsi ucalır,

Bitir qərəvəllimiz,

Nağılı söyləyək biz.

Bilsin bütün insanlar,

Dostlar, xristianlar

Ki, bizim qoçaq İvan

Adlı-sanlı qəhrəman

Sarayda nökər olmuş,

Tövlədə mehtər olmuş,

О hər gün baxır ata.

Qardaşlar, qoca ata

Yadına düşmür əsla.

О geyinir zər-ziba,

Tumacdan al çəkmələr,

Şirni yeyir hər səhər

Sarayda lap doyunca.

Yatır hər gün bolluca,

Olur daima kefdə.

Keçir bundan beş həftə.

Bir əngəl çıxır ancaq,

Burda İvandan qabaq

Bir boyar imiş mehtər.

And içib həmin nökər

Demişdi: "Ölsəm də mən

Gərək vəzifəsindən

Qovdurum bu gəlməni,

Nəzərdən salıb məni".

Həmən dediyim alçaq

Yataq ağasıydı bax,

Kələk qurdu hiyləgər

Gəzdi tövlədə lal-kar.

Yumdu qəsdən gözünü,

Kоr göstərdi özünü.

İvançın dedi: "Dayan,

Tutular sənə divan!

Beş həftə keçdi bundan

Güdüb gördü ki, İvan –

Nə atlara yem tökür,

Nə də ki, qaşov çəkir.

Lakin burda bir sirr var,

Tərtəmiz olur atlar.

Gözəl ipək yalları

Andırır maralları.

Hörülmüş kəkilləri

Xatırladır gülləri.

Təmizlənmiş axurda

Vardır təptəzə arpa,

Elə bil ki, xirməndən

İndicə gətirmisən.

Çanaqlarsa dolu su.

Ah çəkdi, düşündü:

"Bu, Cinlərin vərdişidir,

Yoxsa şeytan işidir?..

Gərək yatmayıb gecə,

Güdüm bunu gizlicə.

Verim dumada elan

Ki, bir azğın basurman

Çara olubdur mehtər.

Görür dumanlı işlər

О cadugər, boşboğaz,

Bir oğrudur yaramaz.

Cinlə dostluq eyləyir,

Duz-çörək kəsib yeyir.

Pəhriz etmir, xaçı var,

Kilsəyə getmir murdar".

Yataq ağası gecə,

Nökərlərdən gizlicə

Gəlib axura endi,

Ot içində gizləndi.

Gecə yarıya qədər

Qaldı orda hiyləgər.

Dərmədi nəfəsini,

Çıxarmadı səsini.

Baxıb о bir deşikdən

Göz çəkmədi eşikdən.

Gecə keçdi hənirdən...

Qapı açıldı birdən,

Gəldi köhnə atqovan.

Atlar kişnəyib о an

Ona tərəf baxdılar,

Dərhal şaxə qalxdılar.

Qapını yavaş-yavaş

Bağlayıb gəldi birbaş

Pəncərə qabağına.

Əl atdı papağına,

Ordan bir lələk aldı,

Lələk bir şəfəq saldı,

Nura boyandı hər yan...

Keçmiş mehtər qorxudan

Az qaldı çəksin nərə,

Axurdan dəysin yerə.

Cin nəğmə deyə-deyə

Girişdi işləməyə.*

Atlara qaşov çəkdi,

Su verdi, arpa tökdü,

Hördü ipək yalını,

Tumarladı dalını...

Axurdakı hiyləgər

Tökür puçur-puçur tər,

Bərəldib sağ gözünü,

Kələf kimi özünü

Büküb baxdı lələyə.

Mat qaldı bu kələyə.

Fikirləşdi, bu zaman

Cin gəlib bura hardan?

Saqqalı, buynuzu yox,

Qüvvətli görünür çox.

Saçı hamar oğlandır,

Həm də xeyli cavandır.

Geyib əyninə tafta,

Köynəyində var bafta,

Çox bənzəyir İvana.

Diqqətlə baxıb ona

Dedi: - "İvandır ki, var.

Yaxşı, dayan sabah çar

Bilər bütün hiyləni.

Güdaza verrəm səni,

Aşın asılar şəksiz.

" İvan bundan xəbərsiz

Şən nəğmə deyə-deyə

Girişdi işləməyə.

Sürətlə gecə yarı

Qaşovladı atları.

Yal birçəyini hördü,

Bütün işləri gördü,

Doldurdu axurlara

Dənəvər gözəl arpa.

O, çənlərə su tökdü,

Sonra lələyi bükdü

Gizlətdi papağında.

Uzandı yatağında.

Açılan kimi səhər

Qalxıb həmən hiyləgər,

Gördü yatıbdır İvan

Elə bil ki, Yeruslan

Xoruldayır, sevindi.

Axurdan yerə endi,

İvana yaxınlaşdı,

Papağını tez aldı,

Lələyi alıb yavaş

Saraya getdi birbaş,

Çarı etsin xəbərdar.

Təzə oyanmışdı çar.

Yataq ağası gəldi,

Hüzurunda baş əydi,

Söylədi: "Çar sağ olsun!

Hər zəfərin dağ olsun.

Mən olsam da günahkar,

Hüzurunda ərzim var".

Çar dedi: "Sirrini aç!

Ancaq yalan sözdən qaç.

Yalan danışsan əgər,

Sənə yüz şallaq dəyər".

Yığıb var qüvvəsini,

Qabardıb sinəsini,

Nökər dedi: "Çar ata,

Sözümdə yoxdur xəta!

And içirəm İsaya,

Çox müqəddəs kilsəyə,

Danosum düzdür, inan!

Çox şeylər bilir İvan,

Ancaq gizlədir səndən,

Hiyləsini bilmirsən.

Gizlətsə qızıl, gümüş,

Olmazdı böyük bir iş.

Duymursan kələyini,

Simurqun lələyini

Gizlətmişdir qudurğan".

"Aha, məlun! Bir dayan,

Başın gedər bədəndən!

Gör, nə gizlədir məndən".

"Tək bu deyil, ata çar!

Hələ başqa iş də var.

Özünü təriflədi,

Söhbətdə о gün dedi:

Əmr etsə çar, istəsəm,

Simurqu tuta billəm".

Deyə nökər dil tökdü,

Taxt önündə diz çökdü,

Lələyi qoyub yerə,

Taxtı öpdü üç kərə.

Çar baxıb heyran-heyran

Nəşəylə güldü bir an.

Saqqala verib sığal,

Lələyi qoydu dərhal,

Sandıqçada gizlətdi.

O, bağırıb əmr etdi,

Taxtı yumruqlayaraq

Söylədi: "Gəlsin sarsaq!"

Qalxdı dörd-beş dvoryan

Görsün hardadır İvan.

Lakin getmədən qabaq

Onlar aşdı mayallaq.

Çarın xoşuna gəldi,

Güldü, kefı kökəldi.

Gördülər xoşlanır çar.

Göz qıyıb dvoryanlar

Qaçıb küncdə durdular,

Yenə mayallaq vurdular.

Onları alqışladı,

Çar papaq bağışladı.

Əl çəkib bu oyundan,

Getdi dörd-beş dvoryan,

Əmri gicə yetirsin,

Onu çəkib gətirsin.

Açıb qapını lay-lay,

Tövlədə salıb haray,

Çarın beş dvoryanı

Təpiklədi İvanı.

İvan qımıldanmadı,

Yuxudan oyanmadı.

Bir saat əlləşdilər...

Axırda bir yekəpər

Süpürgəyə əl atdı,

Gic İvanı oyatdı.

İvan qalxdı yerindən,

Od yağdı gözlərindən.

Soruşdu: "Nə cürətlə

Axışıb bura belə

Oyatdınız İvanı?

Qaralıb onun qanı,

Qamçısına əl atar,

Sizləri qırıb çatar".

Dvoryanlar dedi: Sən

Saraya getməlisən,

Bu, çarın öz əmridir!"

"İndi ki, çar əmr edir

Geyinib gəlləm bu an".

Deyə qalxdı gic İvan,

Təmiz-təmiz yuyundu,

Kaftanını gey indi.

Bəzəndi səliqəylə

Kəmər bağlayıb belə,

Şallaq taxdı bəy kimi,

Süzdü bir ördək kimi,

Gəlib çara hörmətlə

Baş əyərək, cürətlə

Dedi: "Bu nə işdir, çar,

Məni kal oyadıblar!"

Çar qəzəblə dedi:

"Sus! Ey yaramaz uğursuz.

Simurq lələyini sən

Nə hədlə gizlətmisən

-Mənim xoş nəzərimdən.

Qorxmursan qəzəbimdən?!

Ölümcül olanadək

Vurdurram sənə kötək.

Söylə görək, ay tatar,

Burda mən çaram, boyar?"

Heyrətlə dedi İvan:

"Ey çar, sənə papaqdan

Söz açmamışam, hardan

Bəs bunları duymusan?

Sən peyğəmbərsən yoxsa?

Döydürüb versən cəza,

Bil, məndə yoxdur lələk,

Quran deyiləm kələk".

Çar dedi: "Etmə inkar,

İvan, səndə lələk var!"

İvan dedi: "İnan mən

Xəbərsizəm lələkdən

Çarın artıb həyəcanını

Tez açdı sandıqçanı.

Dedi: "Bax, budur lələk!

Mənə gəlirsən kələk".

İvanı bu söz kəsdi,

О yarpaq kimi əsdi.

Titrədi əl-ayağı,

Yerə düşdü papağı.

Çar bir az gülümsədi,

İvana belə dedi:

"Göstərir görünüşün

Bərkə düşübdür işin.

Səbr et, görərsən, qardaş!

İvan töküb qanlı yaş.

Dedi: "Bağışla, ey çar!

Günahkaram, günahkar.

Söz verirəm mən inan,

Bir də demərəm yalan".

Qorxudan birdən-birə

Sərildi İvan yerə.

Çar dedi: "Bu dəfə mən

Keçirəm təqsirindən.

Bir də günahın olsa

Görərsən böyük cəza.

Mən keçsəm də onu bil,

Tanrı əfv edən deyil.

Başın gedər bədəndən,

Məni yaxşı tanı sən.

Sözüm budur müxtəsər,

İvan demisən: əgər

Çar əmr etsə, istəsəm

Simurqu tuta billəm,

Danma bax, dostum, bunu.

Get tap Simurq quşunu".

Fırfıra kimi bu an

Fırlanıb dedi Ivan:

"Lələyi danmıram mən.

Ancaq quşun özündən

Xəbərsizəm, hökmüran!

Gəl mənə atma böhtan".

Çar söylədi: "Mənimlə

Bəhsə girirsən hələ?

Verdim üç həftə möhlət.

Sən gedib hələ-həlbət

Tapmasan quşu əgər,

Qollarm zəncirlənər.

Bu saqqalım haqqı bax!

-Tökülər qanın nahaq!

" İvan axıdıb qan-yaş,

Tövləyə döndü birbaş.

Qozbel İvanı görcək,

Rəqs eylədi sevincək.

Hiss edib gözündə nəm,

Üz verdi ona da qəm.

Soruşdu: "Vanyuşa, sən

Neçün belə dərdlisən?

Başını dikib yerə

Nə batmısan kədərə?

Bəlkə xəstəliyin var,

Ya bəlkə bir zülmkar

Etmişdir sənə zülüm?

Danış, dərdini bilim,

Bir əlac tapım ona".

İvan atın boynuna

Sarıldı, qucaqladı,

Ona ümid bağladı.

Dedi: "Böyük bəla var!

Mənə əmr etmişdir çar

-Tapım Simurq quşunu.

İtirmişəm huşumu.

Bununçün neyləyim mən?"

At dedi: "Həqiqətən,

Böyükdür bu dərd, kədər.

Lakin köməyim dəyər

Bu işdə sənə İvan!

Yadındamı о zaman

Lələyi alanda sən

Dedim: vaz keç bu işdən,

Çəkərsən böyük bəla.

Sözə baxmadan əsla.

Görürsənmi, əzizim,

Düz imiş mənim sözüm.

Olan olub keçmişdir,

Bu qulluq kiçik işdir,

Düzəlib gedər, ancaq

Xidmət qabaqdadır bax!

Get birbaş saraya çıx,

Çara söylə sən açıq:

Hazırlansınlar yola

İki təknə ən əla

Sarı buğda, iki qab

Xaricdən gəlmiş şərab.

Söylə, biz sabah səhər

Edirik burdan səfər".

İvan yola düzəldi,

Birbaş saraya gəldi.

Açıq söylədi: "Ey çar!

Əmr et, hazırlasınlar

Mənimçün bu gün yola

İki təknə ən əla

Sarı buğda, iki qab

Xaricdən gəlmiş şərab.

Açılan kimi səhər

Edirik burdan səfər".

Çar bir neçə dvoryan

Çağırıb dedi: "İvan

Nə istəsə tez verin!

Yolçun tədarük görün".

İvana dedi: "Sağ ol,

Get sənə uğurlu yol!"

Ertəsi günü səhər,

Qızaranda şəfəqlər

At gəlib dedi: "İvan!

Getmək vaxtıdır, oyan!'

İvan dərhal oyandı,

Səfərə hazırlandı,

O, götürdü iki qab

Xaricdən gəlmiş şərab,

İki təknə də əla

Təzə döyülmüş buğda.

Çox qalın paltar geyib,

Çörək qazmağı yeyib,

Mindi atın belinə.

Yollandı Şərq elinə...

Simurqu axtarmaqçün

Yol getdilər yeddi gün,

Düz yeddi gecə tamam.

Səkkizinci gün axşam

Çatdılar bir ormana.

At söylədi İvana:

"İvan, indi burda sən

Bir tala görəcəksən.

Talada bir gümüş dağ,

Dağ döşündə bir bulaq

Simurqlar səhər-səhər

Qızaranda şəfəqlər

Su içməkçün о dağa

Gəlir qonur bulağa.

Bax, gərək biz о zaman

Bir Simurq tutaq dağdan".

Qurtarıb sözünü at,

Quş kimi açıb qanad

Talaya gəlib çatdı.

İvan heyrətə batdı.

Gördü zümrüddür hər daş,

Meh əsir yavaş-yavaş.

Titrəyir zərif güllər,

Oxuyur şən bülbüllər.

Ortada var gümüş dağ

Dağda billur bir bulaq

Günəşdən alıb min rəng

Hər yan görünür qəşəng.

Su kimi axır qızıl,

Parlayır parıl-parıl.

Ən yüksəkdə şam yanır,

Hər tərəf işıqlanır...

Yamaclara yüksəldi,

Dağın döşünə gəldi.

İvana söylədi at:

"Buğdanı şəraba qat,

Dostum, bir az keçincə

Çökəcək dərin gecə.

Səni qorusun deyə

Gir о biri təknəyə.

Dayan pusquda xəlvət.

Əldən qaçmasın fürsət,

Açılan kimi səhər

Simurqlar bura gələr.

Quşlar qonar bulağa,

Başlayar qışqırmağa.

Dən yeyəndə təknədən,

Yaxındakı quşu sən

Tut, saxla, çək bir nərə.

Mən gəlim həmən yerə"

İvan söylədi: "Gərək

Taxım əlimə əlcək,

Ki, qızışan zaman ov

Yandırmasm od-alov".

Qozbel sisdə, dumanda

Gözdən itdi bir anda.

Pusquda dursun deyə

İvan girdi təknəyə,

Ölü kimi uzandı.

Gecə dağ işıqlandı,

-Döndü aydın gündüzə.

Yayıldı şəfəq düzə.

Bütün Simurqlar gəldi,

Civ-civ səsi yüksəldi.

Gedib təknəyə sarı

Yeyəndə buğdaları.

İvan baxıb təknədən,

Düşünüb söylədi: "Mən

Simurqu tutsam belə

Keçirə billəm ələ.

Burda on beş simurq var

Ələ keçsə bu quşlar

Mənim kefim olar saz.

Heyif, buna güc çatmaz!

Simurqlar çox qəşəngdir,

Sevimlidir, xoşrəngdir,

Qırmızıdır ayağı,

Nə itidir caynağı,

Dimdiyi sanki tuncdur,

Quyruqları gülüncdür,

Toyuqlarda görəsən

Olmur bu quyruq nədən?

Olmur belə yaraşıq?

Var Simurqda bir işıq

İnan ki, evdəki peç

Bunca işıq verməz heç..."

Belə düşünüb bir an

Asta çıxdı pusqudan,

Quşlara yaxınlaşdı,

Bir Simurqa yanaşdı.

Yapışdı quyrağundan.

Bağırıb dedi İvan:

"Quşu tutdum, atım, gəl!

Yoxsa iş olar əngəl".

Birdən-birə о saat

Hazır oldu qozbel at.

Dedi: "Ey sahibim, sən

Doğrudan da zirəksən.

Simurqu torbaya bas,

Tez mənim boynumdan as.

Torbanı möhkəm bağla!

Düşürük bu an yola".

İvan söylədi: "Bu an

Dayan, mən bu quşları

Hürküyə salım bir az.

Gülüm, nəşəm olsun saz".

Torbasına əl atdı,

Başı üstə fırlatdı,

Quşlar qanad açdılar,

Ətrafa od saçdılar.

Yüksəldilər bir anda,

Uçdular asimanda.

Üz tutub göyə baxdı,

İvan gülməkdən axdı.

Qışqırdı əl eylədi,

Qollarını yellədi.

Quşlar qalxıb yuxarı,

Aşdılar buludları.

Dərhal itdilər gözdən.

Xəzinəni alıb, şən

-Qayıtdı İvan geri.

Bitdi ağır səfəri...

Burdan yola düzəldi,

Birbaş paytaxta gəldi.

Çar danosçuya baxdı...

Azğını həsəd yaxdı.

Öz əlini çeynədi.

Qəlbini dərd-qəm yedi.

Çar soruşdu İvandan:

"Hə, Simurqu tutmusan?

"Tutmuşam, ey hökmüdar!

"Ver!" "Əmr elə qapılar

Bərk bağlansın bir anlıq

Çöksün dərin qaranlıq".

Eşidən kimi bunu,

Pəncərəni, qapını

Bağladı üç dvoryan.

İvan açıb torbadan

Gözəl quşu buraxdı,

Hər уana işıq axdı...

Çarın gözü qamaşdı,

O, qorxusundan çaşdı.

Qışqırdı ki: "Yanğm var!

Tez gəlsin yanğınçılar.

Hər yana buraxsın su..."

"Yox-yox, yanğın deyil bu,

Simurqun alovundan

İşıqlanıbdır hər уan".

Deyib güldü Vanyuşa.

Söylədi: "Et tamaşa,

Gör nə gətirmişəm, çar!"

Nəşələnib hökmüdar

Dedi: "Doğrudan da sən

Mənə sevinc vermisən.

Dostum Vanyuşa, gərək

Qulluğunu böyüdək,

Bu gündən ol baş mehtər!

Sənə baxsın tövlələr".

Bic yataq ağasının

Qəlbini gəmirdi kin.

Durdu mırıldamağa,

Dedi: "Südəmər çağa

Bu dəfə güldü baxtın,

Enmədin, göyə qalxdın!

Daim zirək olmazsan,

Hələ səbr et, bir dayan!

Kələklə ancaq yenə

Qalib gələrəm sənə".

Üç həftə keçib tamam,

Yığışmışdı bir axşam

Mətbəxə xidmətçilər

Aşpazlar, naib-nökər

Şərab içir dolçadan.

Deyirdi nəğmə, dastan.

Bir nökər qalxıb yerdən

Söylədi: "Qonşumdan mən,

Dostlar, bir kitab aldım,

Oxuyub heyran qaldım.

Kitab böyük deyil, bax

Beş dastanı var; ancaq

Hər maraqlı nağılı

Heyran edir ağılı".

Xidmətçilər bir səslə

Qalxıb dedi həvəslə:

"O nağılları danış,

Qoy biz də olaq tanış".

"Hansını deyim, dostlar!

Kitabda beş nağıl var:

Biri bəhs edir çardan,

Biri şərqli boyardan,

Üçüncünü, deyəsən,

Tamam unutmuşam mən.

Pələngdən danışır, hə...

Dördüncüsü fıkrimə

Gəlmir əsla, bir dayan,

Deyən, Bobıl knyazdan

Eyləyirdi hekayət.

Bax, beşinci rəvayət

Düzü düşmür yadıma.

Yaddaş, çat imdadıma!"

"Beşincisini, burax!"

"Bir dayanın, ay uşaq,

Bəlkə о bir gözəldən

Danışır". "Düz bilmisən!

Gözəl Şahzadə qızdan

Bəhs eyləyir о dastan.

Sizə kimdən söyləyim,

Hansı nağılı deyim?"

Qışqırıb hamı birdən,

Dedilər yerbəyerdən:

"Çox eşitmişik çardan,

Əyanlardan, boyardan.

Danış bizə gözəldən,

Qoy olsun qəlbimiz şən

Hamı sakit dayandı,

Nağıl belə başlandı:

"Var bir uzaq okean,

Ora gedir basurman.

Ancaq etməyib səfər

О yerlərə bir nəfər

-Hələ nə xristian,

Nə də ki, bir dvoryan.

Danışır sövdəgərlər,

Orda vardır bir dilbər,

О qız deyildir sadə,

Söylədiyim Şahzadə

Parlaq Ayın qızıdır,

Gözəllik ulduzudur.

Onun qardaşı Gündür,

Hüsnü Aydan üstündür.

Deyirlər, Ayın qızı

Bir kürk geyir qırmızı.

Sürür şahlara layiq

Saf qızıldan bir qayıq.

Həmən qayıqdasa var

Xalis gümüşdən avar.

Qız gözəl qusli çalır,

Şən nəğməsi ucalır".

Bu sözü keçmiş mehtər

Eşidincə, hiyləgər

Taxtından enib yavaş,

Saraya qaçdı birbaş.

Yeri öpüb dedi: "Çar!

Bağışla, bir ərzim var!"

Çar söylədi: "Danış, bax

Sözün düz olsun ancaq:

Kimsəyə atma böhtan.

Bir kəlmə demə yalan".

Yataq ağası yenə

Baş əyib dönə-dönə,

Dedi: "Bir məclis qurduq,

Biz sağlığına vurduq.

Biri Şahzadə qızdan

Danışdı gözəl dastan.

Söhbət çox şirin keçdi,

Saqqalına and içdi".

İvan dedi: "İstəsəm,

О qızı tapa billəm".

Bunu deyib, üç kərə

Üz sürtdü yenə yerə.

Çar bağırdı ucadan:

"Hüzura gəlsin İvan!"

İvanı tutsun deyə

Dərhal çıxıb eşiyə

Dvoryanlar gəldilər.

Tövləyə yönəldilər.

Gördülər İvan yatıb.

Bərk yuxudan oyadıb,

Alıb onu araya

Gətirdilər saraya.

Çar dedi: "Vanyuşa, sən

Öyünərək demisən

İstəsən gedib bu an

Şah qızını taparsan".

"Çar, məndə hanı hünər!

Mənasızdır bu sözlər

Canım, yaxamdan əl çək!

Bu bir kələkdir, kələk.

Törətsən də min fıtnə,

Mən aldanmaram yenə".

Dəyişdi çarın halı.

Əsdi uzun saqqalı,

Bağırıb çəkdi nərə:

"Çox danışma, heyvərə!

Tayın deyiləm, axmaq.

Üç həftə vaxt verdim, bax

Mənim dediyim vaxtda

Qız olmasa paytaxtda

Bu saqqalım haqqı, sən

Dərin dənizə girsən

Tutub salaram həbsə!

Girmə mənimlə bəhsə".

Göz yaşı töküb İvan,

Halı oldu pərişan.

Qorxu düşdü canına,

Gəldi atın yanına.

At soruşdu: "İvancan!

Yenə nədir bu həyəcan?

Başını dikib yerə,

Nə batmısan kədərə?

Söylə, bir görüm nə var,

Bəlkə azğın zülümkar

Edibdir sənə zülüm.

Aç dərdini, qoy bilim.

Neçin sınıb qanadın?..

" Boynunu öpüb atın

İvan dedi: "Dərdim var!

Əmr eyləyib hökmüdar

-Şah qızını az vaxtda

Hazır edim paytaxtda.

Bununçün neyləyim mən?

At söylədi: "Bu qüssən

Böyük olsa da əgər,

Sənə köməyim dəyər.

Lakin yanıram, İvan,

Sözlərimə о zaman

Baxmadın mənim əsla,

Odur çəkirsən bəla.

Olan olub keçmişdir,

Bu qulluq kiçik işdir.

İş qabaqdadır, qardaş!

Saraya yollan birbaş,

Çara söylə: səfərçün,

О sevimli dilbərçün

Versinlər: iki dəsmal,

Zər çadır, mürəbbə, bal".

İvan yola düzəldi,

Çarın yanına gəldi.

Dedi: "Mənə səfərçün,

О Şahzadə dilbərçün

Lazımdır: iki dəsmal,

Zər çadır, mürəbbə, bal".

Taxtından çar dedi: "Bax,

Belə söylə, ay qoçaq!"

Bir neçə dvoryana

Əmr eylədi: "İvana

Hər nə istəsə verin,

Yolçün tədarük görün".

Gicə söylədi: Sağ ol!

Get, sənə uğurlu yol..."

Ertəsi günü səhər

İşıqlananda göylər

At gəlib dedi: "İvan!

Getmək vaxtıdır, oyan".

İvan dərhal oyandı.

Səfərə hazırlandı,

О mürəbbəni, balı,

Zər çadırı, dəsmalı

Basdı böyük heybəyə.

Soyuq olmasın deyə

Qalın paltar geyindi,

Sonra atına mindi.

Çörək aldı əlinə,

Yollandı Şərq elinə,

Şah qızını tapmaqçün.

Yol gedərək yeddi gün

Çatdı bir sıx ormana.

At dedi: "Okeana

Bir yol ayrılır burdan.

Axtardığın о canan

Dənizdə olur, ancaq

İldə iki yol qonaq

Gəlir bu göy çəmənə...

Sabah görünər sənə".

Bunu deyib qozbel at

Açdı quş kimi qanad.

İldırım sürətilə

Çatdı coşqun sahilə.

At dedi: "Tədbir budur:

İndi burda çadır qur!

Dəsmalları yerə sal.

Düz şirni, mürəbbə, bal.

Çadırın altında sən

Gizlənib zirəng tərpən.

Odur bir qayıq üzür,

Şah qızı suda gəzir,

Gələr bura о dilbər,

Çadırda yeyər, içər.

Eşidəndə səsini

Çalan kimi quslini

Bil ki, çatıbdır zaman,

Dərhal çadıra tullan.

Şahzadəni qucaqla,

Buraxma, möhkəm saxla.

Qışqır, ilk əmrinlə mən

Qaçıb gələrəm həmən.

Düşərik burdan yola,

Yaxında dur, gözlə ha!

Yuxuya batsan əgər,

Çəkərsən min dərd, kədər".

At bunu deyib getdi,

Bir anda gözdən itdi.

Güdməkçün qızı İvan

Dəlik açdı çadırdan,

Durub gözlədi orda.

Gəldi çatdı günorta

Hava safdı, açıqdı...

Şah qızı sudan çıxdı.

Qusli vardı əlində,

Şirin nəğmə dilində

Nazlanıb, yavaş-yavaş

Çadıra girdi birbaş.

Oturub yemək yedi.

İvan düşünüb dedi:

"Nağıllar tərifləyir,

"Şah qızı" - buna deyir?

Bununmu təravəti,

Hüsnünün məlahəti

Gəzir dildə, ağızda?

Düzü, mən ki, bu qızda

Görmürəm bir yaraşıq,

Kim olur-olsun aşiq.

Versələr əgər pulsuz,

Mən almaram belə qız.

Solğun rəngi sapsarı,

Çöp kimi ayaqları

Üç verşok da boyu var.

Belə də gözəl olar?!"

Qusli çalıb bu zaman

Qız oxudu ucadan.

Xoş nəğməsindən qızın

İvan yatdı ansızın.

Gün batanda at gəldi,

Hirsli səsli yüksəldi.

Bulud kimi kişnədi,

Oyadıb gici dedi:

"Yat, şirin yuxuya bat,

Ulduzlar doğunca уat!

Səni bəla izləyir,

Qara zindan gözləyir".

İvan xeyli ağladı,

Atını qucaqladı.

Dedi: "Keç günahımdan!

Bir də yatmaram, inan".

Halına yana-yana,

Qozbel at dedi ona:

"Haqq bağışlar qüsuru...

Qəm yemə, düzələr bu.

Ancaq yatma, bax səhər

Gələr yenə о dilbər.

Çadırda yeyib-içər,

Oxuyar şən nəğmələr.

Yatsan bu dəfə də sən,

Başın gedər bədəndən".

Qozbel at qanad açdı,

Harasa yenə qaçdı.

Gəmi qırıqlarından

Mıxları çəkib İvan

Sancdı bütün canına,

Yuxu gəlməsin ona.

Ertəsi gün о pəri

Yarıb ağ ləpələri

Çıxdı geniş sahilə,

Quslini alıb ələ,

Qızıl çadıra gəldi.

Ağ süfrəyə yönəldi.

Qusli çaldı о dilbər,

Oxudu şən nəğmələr.

İvan yatmaq istədi,

Ancaq hirslənib dedi:

"Bir dayan, ay yaramaz!

Əlimdən qaçmaq olmaz.

Aldanmaram daha mən".

Sonra atılıb birdən

O, çadırda ansızın

Tutdu saçından qızın.

Qışqırdı: "Atım, tez gəl,

Yoxsa iş olar əngəl".

Bir göz yumub açınca

Köməyə çatdı dayça.

Dedi: "İndi bildim sən

Ey sahibim, kişisən!

Durma, belimə tullan!

Birbaş şəhərə yollan.

Tapşırıram sənə, bax,

Qızı bərk saxla ancaq".

Qozbel at az bir vaxtda

Gəlib çatdı paytaxta.

Çar sıçradı yerindən,

Qızın ağ əllərindən

Tutub taxt üzərində

Əyləşdirdi yerində.

Pərdə çəkdi üzünə,

Baxdı şəhla gözünə.

Dedi: "Yalnızsan, yalnız,

Gözəllikdə, sən ay qız!

Gəl xanım, sultanım ol,

Sevimli cananım ol!

Səni görüncə inan,

Titrədim həyəcandan.

Şahin baxışlarından

Yatmaram gecə bir an.

О gözlər gündüzlərdə

Salar məni min dərdə.

Al könlümü, ey pəri,

Hazırdır toy işləri!

Ey gözümün işığı,

Ömrümün yaraşığı

Kəsilsin kəbinimiz

Bəxtiyar gün görək biz".

Dinmədi Şahzadə qız.

Üz çevirərək yalnız,

Baxmadı hökmüdara.

Toxunmadı bu çara...

Qaynadı məhəbbəti,

Getdi əldən taqəti.

Qarşısında diz çökdü,

Yalvarıb çox dil tökdü,

Tutub zərif əlindən,

Dedi: "Neyləmişəm mən,

Bir kəlmə din, ay gözəl!

Çox insafsız olma gəl".

Qız dedi: "Ey hökmüdar!

Qəlbimdə niskilim var.

Məni almaq istəsən,

Üç günəcən gərək sən

Sahilsiz okeandan

Üzüyümü tapasan".

Çar dedi: 'İvan gəlsin!

Tezliklə iş düzəlsin".

Qalxınca dvoryanlar,

Elə tələsirdi çar

İstədi özü getsin,

İvana xəbər etsin.

Çəkmədi bir о qədər

Hazır oldu baş mehtər.

Çar söylədi İvana:

"Yollanıb okeana,

Qızın üzüyünü sən

Əgər tapıb gətirsən

Alarsan böyük xələt!"

"Etmərəm elə qələt,

Ey çar, yorğunluqdan lap

Düşüb qalmışam tir-tap.

Çox uzaqdır okean",

Deyə söylədi İvan.

Çar bağırdı qəzəblə,

Dedi: "Durmusan hələ?

Axmağın biri axmaq,

Evlənirəm mən, tez qalx!

Tutmasın səni əcəl,

Bu saat yola düzəl".

İvan getmək istədi,

Şahzadə xanım dedi:

"Bir mənə bax, ay oğlan!

Sən yoldan ötən zaman

Zümrüd hərəmxanama

Gir, salam de anama.

Söylə, əziz, mehriban

Qızın deyir, anacan,

Üç gecə-gündüzdür sən,

Nə üçün gizlədirsən

Övladından özünü,

Görmür aydın üzünü.

Məgər nə olub yenə,

Çöküb qızıl rənginə

Qardaşımın sis, duman,

Məhrumam işığından..."

Qız tapşırdı bir daha:

"Soraşarsan bunu ha!"

"Soruşacağam, əgər

Yadımda qalsa sözlər.

Ancaq başqa bir iş var,

De görək kimdir onlar,

Kimdən soruşacağam?"

Qız dedi: "Aydır anam,

Qardaşım isə Gündür".

"Bax möhlətin üç gündür,

İndidən ol xəbərdar!"

Deyə əmr eylədi çar.

İvan yola düzəldi,

Atın yanına gəldi.

At soruşdu: "İvancan?

De, nədir bu həyəcan?

Başını dikib yerə,

Nə batmısan kədərə?"

"Sınıb qolum, qanadım.

Köməyimə çat, atım!

Çar evlənmək istəyir.

Mənə əmr edib deyir,

Okeana get, bu an

Şahzadə qızın ordan

Üzüyünü tap gətir.

Neyləyim, nədir tədbir?

Belə bir çətin işçün

Möhlət verilib üç gün.

Qız da ki, dönə-dönə

Tapşırıb Aya, Günə

Ondan salam yetirim,

Sifariş də gətirim".

At dedi: "Düzələr, bil,

Bu çətin qulluq deyil.

On böyük xidmət ancaq

Qabaqdadır hələ, bax.

Get sən bu gecə rahat

Öz yerində uzan уat!

Edərik sabah səhər

Okeana biz səfər".

Ertəsi gün İvan

Aldı üç kiçik soğan,

Qalın paltar geyindi,

Atın belinə mindi,

Yola düşdü tərlantək...

Gəlin biz də dincələk.

ÜÇÜNCÜ HISSƏ

"Makar əkirdi bostan.

Indi olub komandan ".

Ta-ra-ra-li, ta-ra-ra!

Atlar qaçdı bayıra;

Kəndli tutdu bağladı,

Atları buxovladı.

Palıda qondu qarğa,

Durdu şeypur çalmağa.

Hər dindar xristian

Təsəlli tapdı bundan:

"Bir ərlə arvad vardı,

Çox kefcil insanlardı.

Kişi edər zarafat,

Oxuyardı şən arvad.

Şənlənib axşam-səhər

Xoş günlər görərdilər".

Dostlar, sizə bəllidir,

Bu bir qərəvəllidir.

Nağıl sonra gələcək.

Oxuyurdu bir milçək:

"Qayınanası gəlini döydü...

Yenə əlini,

Ayağını bağladı.

Sinəsini dağladı".

Dedi: "Hər səhər erkən

Qoşulub gənclərə sən

Evdən qırağa getmə!

Komacığı tərk etmə!"

Bitir qərəvəllimiz,

Nağılı deyirik biz.

Gedir, üzüyü, İvan

Gətirsin okeandan.

Təpələrdən yel kimi,

Dərələrdən sel kimi

Keçib bizim qəhrəman

Heç yerdə dayanmadan

Birinci gecə-gündüz

Yüz min verst yol keçdi düz.

Çatınca okeana,

At söylədi İvana:

"Üç dəqiqədən sonra

Çatırıq bir talaya

-Orda ayıq ol, ayıq!

Bil ki, okeandayıq.

Orda bir balina var,

Boyu dəryacan olar.

On ildir düşübdür dərdə,

Qalıb qorxulu yerdə.

Tapmır qurtuluş yolu,

Bəladan çıxış yolu.

Yalvarıb deyər sənə

Gedəndə gün kəndinə

Çalış mən bağışlanım,

Dərddən qurtarsın canım.

Bununçün balığa sən

Qəti vədə verərsən".

Talaya çatıb Ivan

Gördü coşur okean.

Burda bir balina var,

Boyu dəryacan olar.

Kələ-kötürdür böyrü;

Olmuş bir bağ çəpəri

Onun hər qabırğası.

Gəlir heyvan sədası

Yekəpər quyruğundan,

Meşə kimi bığından

Göbələk yığır qızlar.

Kürəyində bir kənd var,

Dodağında kəndlilər

Əkin əkir hər səhər.

Gözündə oğul-uşaq

Oynayır, tutur qurşaq.

İvan buna qaldı mat...

Balığın üstündən at

Yeriyəndə pəncəsi

Sümüyə dəyir, səsi

-Yayılırdı hər yana.

Kədərdən yana-yana

Balina dilə gəldi,

Ahı göyə yüksəldi.

Dedi: "Haradır səfər?

Dost, yolunuz bixətər!"

"Şərqədir səfərimiz,

Günəşə gedirik biz.

Dünən çıxdıq şəhərdən,

Bir şahzadə dilbərdən

Hər ikimiz çaparıq".

Bunu eşidib balıq

Dedi: "Sizə əziyyət

Olmasa, çəkib zəhmət

Bir soruşun Günəşdən,

Günahım nədir ki, mən

Olub dərdə mübtəla,

Çəkirəm bu cür bəla.

Gün söyləsin, nə zaman

Qurtararam əzabdan".

İvan dedi: "Çox gözəl,

Çatan kimi ən əvvəl

İnan ki, dönə-dönə

Bunu deyərəm Günə".

Yalvarıb dedi balıq:

"Elə mənə atalıq.

On ildir düşüb tir-tap,

Burda çəkirəm əzab.

Dəysə mənə köməyin,

Hədər getməz əməyin".

İvan dedi: "Çox gözəl,

Çatan kimi ən əvvəl

Tapşırıb dönə-dönə

Bunu deyərəm Günə".

Sahilə qaçıb birdən

At uçub qalxdı yerdən.

Ayağından toz-torpaq

Göründü onun ancaq.

Az gedib, üz getdilər,

Dağ aşıb, düz getdilər.

Kimi gördülərsə mən

Xəbərsizəm bu işdən.

Nağıl danışar insan!

İş görmək deyil asan.

Yel yerişli qozbel at

Quş kimi açıb qanad

Uçdu gəldi о yerə,

Ki, orda göydən cəhrə

Asır ip əyirənlər.

Belə deyir görənlər.

Yerlərlə vidalaşdı,

Geniş fəzalar aşdı,

Bir knyaz kimi İvan.

Papağını qoyub yan

Gəzən zaman göylərdə,

Söylədi: "Düzdür, yerdə

Gözəllik çoxdur, lakin

Deyildir göylər təkin.

Yer qara bir torpaqdır,

Göy mavidir, parlaqdır.

Atım, Şərqə sal nəzər!

Orda yanır şəfəqlər,

Görünür yaraşıqlı,

Könül açan işıqlı

Çox yüksəkdə bir qəsr.

Yəqin burda var bir sirr:

Odur Günün paytaxtı!

At çox diqqətlə baxdı.

Anladıb dedi ona:

"Həmən gördüyün bina

Qəsridir şah qızının,

Gözəllik ulduzunun.

Günəş ki, axşam batır,

-Gecələr orda yatır.

Ay da gündüzlər gəlir,

О qəsrdə dincəlir".

Darvazaya çatdılar,

Gördülər bir günbəz var:

Sütunları büllurdan

Hər tərəfə baxırsan

Görünür qızıl naxış.

Bu günbəzə sancılmış

Üç parlaq ulduz yanır.

Hər tərəf işıqlanır...

Çox səfalı, çox sərin

Bağdır ətrafı qəsrin.

Gümüşdəndir budaqlar,

Zümrüddəndir yarpaqlar.

Qonub qızıl qəfəsə

Quşlar verib səs-səsə...

Bu qəsri görən deyər

Yanında kənddir şəhər.

Həyətə çatan zaman,

İvan endi atından,

Qəsrə tərəf yönəldi,

Ayın yanına gəldi.

Qapını açıb lay-lay,

Dedi: "Salam, parlaq Ay!

İvan Petroviçəm mən,

Gəlmişəm uzaq yerdən.

Dost, gətirmişəm sənə

Bolluca dua, sənə".

Ay dedi: "Otur, danış,

Olum yaxından tanış,

Görüm neçin gəlmisən,

Bu işıq ölkəyə sən.

Hansı eldən-soydansan?'

Əyləşib dedi İvan:

"Keçib mavi okean

Mən buraya uzaqdan

-Yerdən uçub gəlmişəm

Göylərə yüksəlmişəm.

Gələndə dönə-dönə

Şah qızı deyib mənə:

Zümrüd hərəmxanama

-Gir, salam de anama.

Söylə əziz, mehriban

Qızın deyir, anacan,

Üç gecə-gündüzdür sən

Nə üçün gizlədirsən

Övladından özünü?

Görmür aydın üzünü?

Məgər nə olub yenə,

Çöküb qızıl rənginə

Qardaşımın sis-duman,

Məhrumam işığından.

Unutmamışam əgər,

Budur dediyi sözlər".

"Hansı qızdır o, canım?"

"Şah qızıdır о xanım!"

"O sənin okeandan

Apardığındır, İvan?"

"Bəli, ey işıqlı Ay!

Gözəl, yaraşıqlı Ay!

Mən çara baş mehtərəm,

Sarayında nökərəm.

Bu işin tarixi var,

Əmr etmişdi hökmüdar

Üç həftəyə, az vaxtda,

Qızı gətir paytaxta.

Aparmasaydım, inan,

Olardı yerim zindan".

Ay öpüb, qucaqladı

Vanyuşanı, ağladı...

Dedi: "Şad xəbərindən

Könlüm uçdu yerindən.

Qızı itmiş sanırdıq,

Biz odlanıb yanırdıq.

Buna görə buluddan

Çıxmadım üç gün bir an;

Sardı qəlbimi kədər,

Mən yatmadım gecələr,

Dərddən qaldım yuxusuz.

Üç gün gəzdim ac, susuz.

Buna görədir yenə

Günəşin al rənginə

Çəkildi qara pərdə.

Oğlum, Gün düşdü dərdə,

Üç gün saxladı matəm.

İşıqsız qaldı aləm

Ban qızımız sağmı,

Kefı-damağı çağmı?

Yoxmu daha bir dərdi?"

Deyə Ay sual verdi.

"Düzü gözəlliyindən

Söhbət gedir, ancaq mən,

Gözəl sanmıram onu.

Vardır üç verşok boyu.

Nazik çöp kimi incə,

Arıq bir qızdır, məncə,

Ərə getsə kökələr.

О canlanar, yekələr.

Alır onu hökmüdar".

Ay dedi: "Azğın, murdar

Çarın yetmiş yaşında

Sevda gəzir başında,

Vurulub cavan qıza.

Qoymaram uğursuza

О dilbər ərə getsin,

Ömrü hədərə getsin.

Xam xəyala düşüb çar,

Əkməmiş biçir kaftar.

Yox, fayda görməz bundan".

Aya söylədi İvan:

"İndi var başqa bir iş

Balina edir xahiş,

On ildir qazıq-qazıq

Olmuşdur cam... yaziq

Uzanib böyrü üstə,

Dənizdə yatır xəstə.

Soruşurdu о bədbəxt

Görəsən, canım nə vaxt

Xilas olar bu dərddən,

Bununçün neyləyim mən?

Ay dedi: "Haqqın əmri

Olmadan, otuz gəmi

Udub suda balina.

Gedib deyərsən ona:

Əgər sözümə baxsa,

Gəmiləri buraxsa

О sağalar bir anda...

Çox ömr edər cahanda".

İvan qalxdı ayağa

Ayla vidalaşmağa.

Üç dəfə öpüb onu,

Qucaqladı boynunu.

Ay söylədi: "Dünyada

Görməyəsən dərd, qada.

Qızımdan verdin xəbər.

Sənə çox təşəkkürlər!

Qızımı görüncə sən

Məndən salam deyərsən.

Ona söylərsən, anan

Səninlədir hər zaman.

Deyir ki, qəm çəkməsin,

Göz yaşları tökməsin.

Çıxıb xoşbəxt günlərə

Tezliklə gedər ərə.

Qocaya уox, bir gəncə..

Qəlbi batar sevincə".

İvan mindi dayçaya,

Vida eyləyib Aya,

Böyük pəhləvan kimi,

İgid qəhrəman kimi

Qayıtdı burdan geri.

Həmən günün səhəri

Yetişdi okeana.

At gələrək cövlana

Balinanın üstündən

Addımlayıb keçərkən

Balina dilə gəldi,

Ahı göyə yüksəldi,

Soruşdu: "Ay atalar,

İşimdən nə xəbər var?

Xilas olub bu dərddən

Bağışlanarammı mən?"

Qozbel at dedi ona:

"Bir az dayan, balina!"

Sonra o, kəndə getdi,

Öz yalını tərpətdi,

Söylədi: "Ey insanlar!

Dindar xristianlar!

Xəbər verirəm sizə.

Kim istəmir dənizə

Düşüb ölsün tufanda,

Qaçsın burdan bir anda.

Bu saat coşub sular,

Qopacaq gurultular.

Qarışacaq aralıq,

Çevriləcəkdir balıq",

Bunu bildi insanlar,

Dindar xristianlar

Qışqırdı ki, bəla var!

Kim qaçsa can qurtarar.

Yüyürüb evə sari

Qoşub arabaları,

Nə vardısa yığdılar,

Dərhal yola çıxdılar.

Çöldə, evdə, həyətdə,

Kimsə qalmadı kənddə.

Sanki Mamay davası

Düşüb... Eli, obası,

Köçdü о yurdun tamam

Yola çıxdı izdiham.

At quyruq səmtə qaçdı,

Qanada yaxınlaşdı,

Sonra kişnəyib bərkdən

Balinaya dedi: "Sən

Olmadan haqqm əmri,

Udmusan otuz gəmi.

Gəmiləri buraxsan,

Haqq keçər günahından.

Xoş gün görüb cahanda

Gəzərsən okeanda".

Qozbel at bunu dedi,

Yüyənini çeynədi.

Qalxıb durduğu yerdən,

Sahilə qaçdı birdən.

Balina tez tərpəndi,

Sağ tərəfə hərləndi,

Dənizdə qopdu tufan.

Balinanm ağzından

Bir-bir gəmilər gəldi...

Elə səs-küy yüksəldi,

Oyandı dəniz çarı,

Atdılar tunc topları;

Şeypurçu şeypur çaldı,

Dorda bayraq ucaldı.

Gəmilər açdı yelkən...

Keşişsə göyərtədən

Ruhanilərlə bütün

Dua oxudu о gün.

Avarçılar həvəslə

Nəğmə dedi xoş səslə.

"Gəmilər üzüb gəzdi,

Quş kimi süzüb gəzdi

Dəryalarda dərində,

Dünyanm son yerində".

Tufan qopdu dənizdən,

Gəmilər itdi gözdən.

Geniş ağzını açdı

Suyu ətrafa saçdı

Balina dedi: "Dostlar!

Deyin nə arzunuz var?

Sizə xidmət göstərim,

Qızıldan balıq verim.

Çıxarım coşqun sudan

Balıqqulağı, mərcan.

Verim iri, ağ inci

-Gün kimi parlaq inci".

"Şahzadə dilbərin sən

Üzüyünü dənizdən

Tapıb gətirsən əgər

Bil ki, hər şeyə dəyər",

Deyə söylədi İvan.

"Tapıb gətirrəm inan,

Qopsa da min qasırğa,

Həm üzük, həm də sırğa"

Deyib balina getdi,

Bir anda gözdən itdi.

Balina bərk bağırdı,

Balıqları çağırdı.

Əmr elədi: "Sübhədək

Şahzadə qızın gərək

Göy dənizin dibindən,

Sandıqçanın içindən

Üzüyünü tapıb siz,

Yanıma gətirəsiz.

Üzüyü tapan balıq

Alacaq dvoryanlıq.

Hər kəs çıxsa əmrimdən.

Ona cəza verrəm mən".

Osetrinlər əydi baş,

Yola düzəldi birbaş.

Dörd-beş saat hər yeri,

Gəzib döndülər geri.

İki qorxacaq balıq,

Osetrinlə ağ balıq

Dedi: "Qəzəblənmə, çar,

Gəzdik nə qədər yer var,

О sandıqdan, müxtəsər,

Tapmadıq heç bir əsər.

Bir xanı vardır ancaq,

Çox zirəkdir, çox qoçaq

О hər yana yollanır,

Dəryaları dolanır.

Çar əmr eləsə əgər

Üzüyü tapa bilər,

Hünəri-fənni çoxdur...

Tərslikdən о da yoxdur".

Bığlarını tərpətdi,

Qəzəblənib əmr etdi.

Balina verdi fərman:

"Tapılsın xanı bu an!"

Balinaya əyib baş,

Balıqlar çıxdı birbaş

Əmri çatdırsm deyə

Yollandı məhkəməyə.

Söylədilər: "Hökmüdar

Əmr edir, getsin çapar

Axtarsm dəryalardan

Xanını tapsın əyan".

Yazdı fərmanı çapaq

Naqqa imza etdi bax,

Çünki о müşavirdi.

Xərçəng möhrünü vurdu

İki delfin fərmanı

Aldı, gəzsin dəryanı;

Axtarıb о fitnəkar,

О gəzəyən davakar

Xanıya əmri versin,

Onu tutub gətirsin.

Delfinlər endirib baş,

Yola çıxdılar birbaş.

Dənizləri gəzdilər,

Çayda, göldə üzdülər,

Axtardılar hər yanı,

Gördülər yoxdur xanı.

Axırda gözü nəmli,

Onlar qayıtdı qəmli.

Ancaq bir gölməçədən

Bu delfinlər keçərkən

Səs-küy eşidib durdu,

Dərhal suya baş vurdu.

Bir qamış arasında

Gördülər salıb dava

Xanı daban balıqla.

Əmr eyləyib acıqla

Dedilər: "Savaşmaym,

Həddinizi aşmayın!"

Xanı balıq cürətlə

Söylədi: "Siz nə hədlə

Qarışırsız işimə?

Salıb sizi dişimə

Əzişdirrəm bu saat,

Sevmərəm çox zarafat".

Delfinlər söylədi: "Sus!

Ey gəzəyən, uğursuz!

Peşən ya dalaşmaqdır,

Ya gəzib dolaşmaqdır.

Hökmüdar verib fərman

Çağırır səni bu an".

Xanının sərt tükündən

Tutub balıqlar həmən

Döndülər burdan geri.

Səs bürüdü hər yeri.

Salıb yaman qışqırıq,

Söylədi xanı balıq:

"Qoyun dalaşım bir az!

Daban balığı qanmaz

Söyübdür məni dünən,

Acıqlıyam əlindən..."

Səs-küyünə baxmayıb,

Xanını buraxmayıb

Saraya apardılar.

Onu görüb dedi çar:

"Azğın, indiyədək sən

Haralarda gəzirsən?"

Duydu xanı balığı

Çarın tutub acığı

Qabağında diz çökdü,

Yalvarıb çox dil tökdü.

Dedi: "Keç günahımdan!"

Bunu görüb hökmüran

Söylədi: "Keçdim, ancaq

Bir tapşırıq vardır bax,

Ona tez əməl elə".

"Nə əmrin varsa, söylə!"

Balina dedi: "Xanı!

Gəzirsən hər dəryanı

Şahzadə gözəlin sən

Qiymətli üzüyündən

Yəqin verərsən xəbər".

"Üzük tapılıb gələr!"

"Elə isə dayanma,

Tez get axtar, yubanma!

Baş əyib çox hörmətlə,

Xanı çıxdı sürətlə

Padşahın sarayından.

O, yoldan ötən zaman

Çamça ilə söyüşdü,

Beş balıqla döyüşdü.

Axır burnunu əzdi.

Axtarıb xeyli gəzdi.

Dənizin hər yerində,

Burulğanda, dərində

Tapdı yekə bir qutu,

Ağırlığı yüz putu

Keçərdisə də, ancaq

О, mətəl qalmadı bax.

Səs-küy salıb bağırdı,

Tez seldləri çağırdı.

На çalışdısa seldlər

Qutunu bir tük qədər

Yerindən dəbərtmədi,

Zərrəcə tərpətmədi.

Xanı bağırıb bar-bar,

Dedi: "A selyodkalar!

Heyifdir araq sizə,

Layiqdir şallaq sizə.

Yox sizdə əsla hünər".

Gəldi osetrinlər

Tez qutuya yönəldi.

Qutunu qumsal yerdən

Dartıb çıxartdı birdən,

Xanı dedi: "Uşaqlar!

Mənim yaman yuxum var.

Siz bir yaxşı iş görün,

Qutunu çara verin,

Mənsə burda uzanım,

Dincəlsin bir az canım".

Balıqlar yollandılar...

О gəzəyən davakar

Xanı da yola düşdü,

Gəlib göldə döyüşdü –

Yenə daban balıqla.

Bunu qoyaq bir yana.

İndi gəlin, ay uşaq,

Biz İvandan danışaq.

Çox sakitdi okean,

Qumda oturub İvan

Gözlədi balinanı,

Sıxıldı onun canı.

Qozbel uzanıb yerdə,

Batmışdı qəmə-dərdə.

Gün batdı, çökdü axşam,

Yandı üfüqlər tamam

Qızıl rəngə boyandı,

Buludlar alovlandı.

Balinasa gəlmədi,

İvan düşünüb dedi:

"Məni balıq aldatdı,

О şeytan yalan satdı.

Demişdi gün doğmadan

Okeandan, dəryadan

Qızıl üzük çıxacaq.

Gün doğdu, batdı,

ancaq Balinadan yox əsər.

Aldanmışam, müxtəsər..."

Su çalxalandı birdən

Köpüklü ləpələrdən

Baş qaldırdı balina,

Hörmətlə dedi ona:

"Öz vədəmi, Vanyuşa,

Budur yetirdim başa!"

Balıq sandığı atdı

О gəlib quma batdı.

Yer əsdi zərbəsindən,

Balina dedi ki: "Mən

Artıq gedirəm, İvan!

Əgər başqa bir zaman

Gərəyin olsam yenə,

Kömək göstərrəm sənə.

Yaxşılığın yadımdan

Çıxmaz, əzizim, inan".

Balina vidalaşdı,

Suyun dibinə qaçdı.

Öz dərin yuxusundan

Oyanıb qozbel bu an

Durdu sahilə baxdı,

Pəncəsi üstə qalxdı.

Dedi: "Balina, əhsən!

Öz borcunu vermisən,

Okeanda gəz, sağ ol!

Dərddən-qəmdən uzaq ol!"

İvana da dedi: "Dur,

Artıq getmək vaxtıdır.

Üç gündür yoldayıq biz,

Sabah bitir vədəmiz.

Xiffətlənər qoca çar,

Dərddən bağrı çatlayar".

İvan cavab verdi: "Mən

Bu qutunu yerindən

Qımıldada bilmədim.

Əliboş necə gedim?

Balina beş yüz şeytan

-Doldurub bura inan".

Eşidən kimi bunu

Dinmədən at qutunu

Sağ ayağilə aldı,

Boynunun üstə saldı.

Dedi: "İvan, dayanma!

Min belimə, yubanma!

Sabah vədə bitir, bax,

Gərək uzun yol aşaq".

Çarın dediyi vaxtda

İvan çatdı paytaxta.

Onu qarşılayıb çar,

Soruşdu: "Nə xəbər var?

Üzük gəlib ver görək!"

İvan atdan enərək

Söylədi: "Bir polk əsgər

Bu sandığı dəbərdər,

Qutu ağırdır yaman,

Qaldırmaz bunu şeytan"

Tez əmr etdi hökmüdar

Sandığı nişançılar

Aparsınlar dəhlizə.

Sevincdən süzə-süzə

Gəldi qızın yanına,

Söylədi cananına:

"Tapılıbdır üzüyün!

Toy edək günü bu gün!

Çünki artıq, əzizim,

Əngəlimiz yox bizim.

Dostum, üzüyünü sən

Əgər görmək istəsən

Saraydadır, gəl ora".

Cavab verdi qız çara:

"Bilirəm, ey çar, ancaq

Bu toy baş tutmayacaq".

Yalvarıb söylədi çar:

"Ey sevimli, gözəl yar!

Düşün məhəbbətimi,

Bağışla cürətimi,

Vurulmuşam ürəkdən,

Gərək mənə gələsən.

Rədd etsən bunu əgər,

Məhv edər məni kədər.

Rəhm et mənə, ey pəri!.."

Eşidib bu sözləri

Qız söylədi: "Hökmüran!

Sən tamam qocalmısan,

Mənim on beş yaşım var.

Gülüb söyləyər çarlar,

Baba alıb nəvəni".

Çar qışqırdı ki: "Məni

Kim ələ sala bilər?

Onun nəsli kəsilər.

Əsir edib elini,

Sındıraram belini".

"Qoy gülməsinlər yenə,

Sən tay deyilsən mənə,

Qışda bitməz gül-çiçək.

Bir qızam gözəl-göyçək,

Hüsnüm tutub dünyanı,

Səndə xoş cəhət hanı?"

"Qocalsam da nə qədər

Məndə var böyük hünər.

Bir özümü düzəltsəm

Cavan görünə billəm.

Bu sözlər yersizdir, bax,

Qoy biz evlənək ancaq".

Qız dedi: "Dişidüşmüş,

Üzü-gözü büzüşmüş

Bir qocaya mən heç vaxt

Gedib, olmaram bədbaxt".

Boynunu qaşıyıb çar

Dedi: "Belə iş olar?

Toyçun tələsirəm mən,

Məhv oluram həsrətdən.

Sən yox deyib durursan,

Qəlbimə ox vurursan".

"Dirənmə nahaq yerə,

Getmərəm sənə ərə,

Məni almaq istəsən,

Dön bir gənc oğlan ol sən!

"Bu mümkün deyil, xanım

Qoca gəncləşməz, canım,

Möcüz olmaz hər zaman,

Bir yol yaranar insan".

Dilbər qız dedi: "Əgər

İstəsən sabah səhər

Dönüb olarsan cavan.

Əmr eylə, ey hökmüran,

Üç mis qazan qurulsun,

Biri qaynar süd olsun,

İkincisi buzlu su.

О biri qaynar duzlu su.

Paltarını tez soyun

Əvvəl süddə gir yuyun,

Sonra çim duzlu suda,

Sonra da buzlu suda.

Əgər bu üç qazanda

Çimsən, dönüb bir anda

Cavan oğlan olarsan,

Sonra məni alarsan".

Daha qıza dinmədi...

Çar əmr eyləyib dedi:

İvanı çağırsınlar.

İvan gəlib dedi: "Çar,

Məni sən okeana

Yoxsa başqa bir yana

Göndərmək fikrindəsən?

Düşmüşəm əldən-dildən,

Gedən deyiləm daha!"

Çar söylədi: "Vanyuşa,

Artıq bitibdir səfər.

Əmr vermişəm, səhər

Üç mis qazan qurulsun:

Biri qaynar süd olsun,

О biri qaynar duzlu su,

Üçüncü də buzlu su.

Təcrübəyçün gərək sən

Qazanlarda çiməsən".

Qəlbində dedi İvan:

"Lap çaşıb bu qudurğan!"

Sonra söylədi: "Ey çar,

Hər işin ölçüsü var,

Pörtərlər hinduşkanı,

Cücəni, ya çoşkanı.

Sən məni nə sanmısan?

Qaynar olmasa qazan

Soyuq suda bir təhər

Yenə də adam çimər.

Ocaqlar yana-yana

Girmərəm mən qazana.

Bəsdir, hiylədən əl çək!

Mənə gəlmə çox kələk".

Dəyişdi çarın halı,

Titrədi çal saqqalı.

Dedi: "Tayınam məgər?

Əmrimi sabah səhər

Yetirməsən yerinə

Saman təpər dərinə,

Açma burda mərəkə,

Danışma yekə-yekə,

Rədd ol gözümdən, alçaq!

İvan zarıldayaraq

Tez tövləyə yönəldi,

Atın yanına gəldi.

At dedi: "Nə var yenə,

İvan, nə olub sənə?

Başını dikib yerə,

Batmısan qəm-kədərə.

Yoxsa qoca kaftar bəy

Tapıb yenə bir kələy?"

Atını qucaqladi,

İvan öpdü, ağladı.

Dedi: "Atım, dərdim var.

Çar əmr edib ki, qaynar

Neçə qazan qurulsun.

Biri qaynar süd olsun,

О biri qaynar duzlu su,

Üçüncü də buzlu su...

Qazanlara mən girim,

Çimim, soyulsun dərim".

At dedi: "Qulluq ancaq

Buna söyləyərlər, bax!

İndi gərəyəm sənə.

О zaman dönə-dönə

Dedim: lələyi alma,

Başını dərdə salma.

Həmən lələkdən bunca

Dərd verir sənə qoca.

Ağlama, iş düzələr,

Keçib gedər qəm-kədər.

İvan, ölsəm də, səndən

Bil ki, ayrılmaram mən.

Sabah yuyunan zaman

Xahiş edərsən çardan:

"Mümkün sanırsan əgər

Atımçün adam göndər

Həsrət qalmasın könlüm,

Atla görüşüm, ölüm".

Çar razı olar buna.

Gələn kimi yanına

Quyruğumla əlbəəl

İşarə verrəm əvvəl.

Burnumu salıb, sonra

О qaynar qazanlara

Üstünə çilərəm mən.

Bir fit çalaram bərkdən...

İvan, ayıq ol, ayıq,

Əvvəl süddə yuyun çıx,

Sonra çim duzlu suda,

Axırda buzlu suda...

İndisə rahat-rahat

Get yerində yıxıl yat".

Səhər açılan zaman

At gəlib dedi: "İvan!

İş vaxtıdır, qalx, yatma!

Dostum, yuxuya batma".

İvan yerindən durdu,

Gözünü ovuşdurdu,

Yuyunub yavaş-yavaş

Həyətə gəldi birbaş.

Gördü ocaq qurulub,

Altına od vurulub.

Saraydakı nökərlər

Sürücülər, mehtərlər

Odunu qucaq-qucaq

Tökür, qızışsın ocaq.

Danışıb xəlvət-xəlvət,

İvandan edir söhbət,

Dodaqları qımışır,

Arabir də gülüşür.

Qapı açıldı birdən

Çar qalxdı pillələrdən,

Yanında gözəl dilbər,

Ətrafında nökərlər.

Çar dedi: "İvan, soyun!

Qazanlara gir, yuyun".

İvan dinməz-söyləməz

Paltarı soyundu tez.

Yaşınmaqçün özünü

Xanım örtdü üzünü

Qaşnıb bir az İvan,

Qazana baxdı yan-yan.

Çar dedi: "Durma, qardaş!

Tez ol qazana dırmaş".

İvan söylədi: "Ey çar!

Səndən bir xahişim var.

Mümkünsə, adam göndər,

Atımı gətirsinlər.

Həsrət qalmasm könlüm,

Atla görüşüm, ölüm".

Fikirləşib bir qədər,

Çar əmr etdi, nökərlər

Yüyürdülər tövlədən

Atı gətirib həmən

Tapşırdılar İvana

Çəkildilər bir yana.

Quyruğunu tərpətdi,

At bir işarə etdi.

Burnunu saldi sonra

Qaynayan qazanlara.

Onun üstə çilədi,

Bir fit çalıb kişnədi.

İvan atına baxdi,

Ocağın üstə qalxdı.

Baş vurub о bir anda

Çimdi bu üç qazanda.

Oldu gözəl bir oğlan.

Belə sərvi-xuraman

Nə sığardı ağıla,

Nə də ki, bir nağıla.

Geyindi təzə paltar,

Üzündə qürur, vüqar

Bənzəyirdi knyaza.

Baş əydi dilbər qıza.

Səs-küy düşdü yer-yerdən

Hamı bağırdı birdən,

Söylədi: "Olub möcüz!

Heç eşitməmişik biz

Dönüb çirkin bir keçəl

Olsun belə bir gözəl".

О saat əmr etdi çar:

Onu soyundursunlar.

Göstərmədi heç təlaş,

Xaç çəkib gəldi birbaş

Qaynar qazana düşdü,

Hökmüdar suda bişdi.

Qalxdı şahzadə dilbər.

Əmr etdi: "Nayib, nökər

Sakit dayansın bir an".

Sonra dedi: "Hökmüran

Bu dünyanı tərk etdi,

Sizdən ayrılıb getdi.

İstəyirəm bu gündən

Şah arvadı olum mən.

Razılıq verir əgər,

Qoy dinsin nayib-nökər!

Bilsin bütün əyanlar,

Ərim olmalıdır çar".

Sonra işarə verdi,

Qız İvanı göstərdi,

Sakit, səssiz dayandi...

Dərhal məclis canlandı,

Hamı qışqırdı birdən,

Səs ucaldı yer-yerdən:

"Razıyıq, yolunda biz

Oda girrik şübhəsiz.

Təki sən ol bəxtiyar!

İvanı edərik çar".

Arvadının qolundan

Tutdu cavan hökmüran,

Kəbin kəsilsin deyə

Yollandılar kilsəyə.

Toplardan səs ucaldı,

Nökərlər şeypur çaldı.

Fit verdilər gəmilər,

Açıldı zirzəmilər,

Paylandı çox bal, şərab;

Hamı içdi al şərab.

Tamaşayçün adamlar

Doldu küçələr, damlar.

Carı təbrik edərək

Dedilər: "Toy mübarək!

Bəxtiyar ol, hökmüran!

Sağ olsun xanım sultan".

Şərab sel kimi axdı,

Əyanlar kefə baxdı.

Sarayda boyar, knyaz

Yedi, içdi kefi saz.

Mən də məclisə düşdüm

Bal yedim, şərab içdim.

Mənə bir damcı çatdı,

Yalnız bığlarım batdı.